سل یکی از بیماری‌های عفونی دیرینه انسان است و با وجود روش‌های نوین برای تشخیص و درمان آن، هنوز هم انتشار گسترده‌ای دارد. کشور ما در منطقه‌ای قرار دارد که همسایگان آن کشورهایی با میزان بروز بالای بیماری سل هستند که این خود می‌تواند مشکلات ناشی از این بیماری را در کشور افزایش دهد. برای کنترل بیماران سل باید سیستمی در نظر گرفته شود که بیماران مشکوک به سهولت به آزمایشگاه و درمان صحیح دسترسی داشته باشند.

بخش سل و تحقیقات ریوی انستیتو پاستور ایران در سال 1338 پایه‌گذاری گردیده است. این بخش از  قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مراکز تشخیصی و مطالعاتی بیماری سل در کشور است که در طول بیش از 60 سال گذشته نقش مهمی در کنترل این بیماری در ایران داشته است. این بخش با پذیرش سالانه ده ها بیمار مشکوک به سل و فعالیت های خدماتی، تشخیصی و تحقیقاتی و نیز همکاری بین‌المللی، منطقه‌ای و کشوری به بیماریابی هدف‌دار مبتنی بر استراتژی سازمان جهانی بهداشت کمک می کند.

تجهیزات آزمایشگاهی تخصصی  بیماری سل، آزمایشگاه‌های استاندارد اتاق تمیز، آزمایشگاه تشخیصی روتین سل و بانک‌های میکروبی سویه‌های توبرکلوزیس حساس و مقاوم به دارو، بخشی از فعالیت‌های تخصصی سخت‌افزاری و تجهیزات این بخش را تشکیل می‌دهند.

برای آشنایی بیشتر با فعالیت های این بخش، اداره روابط عمومی و امور بین الملل انستیتو پاستور ایران مصاحبه ای با آقای دکتر ابوالفضل فاتح رئیس بخش سل و تحقیقات ریوی انجام داده است که مشروح آن در اینجا آمده است:

دکتر ابوالفضل فاتح در سال ۱۳۷۵ در رشته میکروب شناسی دانشگاه آزاد قم پذیرفته شده است و ادامه تحصیلات خود را مقطع کارشناسی ارشد در سال های ۱۳۸۳ تا 1385 در دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز انجام داده است. بعد از فارغ التحصیلی در سال ۱۳۸۵ با قبولی در آزمون ورودی انستیتو پاستور ایران به عنوان کارشناس وارد بخش سل و تحقیقات ریوی شده است. بعد از 4 سال خدمت در این بخش در مقطع دکترای تخصصی در دانشگاه علوم پزشکی تهران پذیرفته شده است  و بعد از فارغ التحصیلی از سال ۱۳۹۴ به عنوان عضو هیئت علمی در بخش سل و تحقیقات ریوی ادامه خدمت داده است.

هدف اول، تشخیص صحیح و پیشگیری از بیماری سل

 بخش سل یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های انستیتو پاستور ایران می باشد. با توجه به اینکه کشور ایران در منطقه ای قرار گرفته است که همسایگان ما مخصوصا افغانستان، عراق و تاجیکستان شیوع بالایی از بیماری سل دارند به همین دلیل با توجه به اینکه برای ورود و خروج اتباع این کشورها محدودیت زیادی نداریم کنترل بیماری سل در کشور مشکل تر شده است. از آنجا که بعد از جنگ جهانی دوم، بیماری سل یک مشکل جدی بهداشتی بود، این بخش در سال ۱۳۳۸ تاسیس شد. اولین رسالت بخش سل پیشگیری از بیماری سل است و یکی از معدود آزمایشگاه هایی است که می تواند آزمایش مقاومت دارویی را برای تمامی گونه های مایکوباکتریم هم بر روی مایکو باکتریوم توبرکلوزیس که عامل بیماری سل است و هم سایر مایکو باکتریوم ها انجام دهد؛ و برای اولین بار هم آزمایشگاه تشخیص نوکاردیا توسط کارشناسان این بخش تاسیس شد که در حال حاضر می توانیم به جامعه پزشکی کشور خدمت رسانی کنیم.

یکی از کارهای خیلی مهمی که در بخش انجام می شود بیماریابی است. تمام بیمارانی که به بخش سل مراجعه می‌کنند توسط سیستم پی گیری، دنبال میشوند، اطلاعات بیماران به صورت آنلاین وارد و ثبت می شود. علاوه بر این، یکی از همکاران ما در مرکز بهداشت هر روز برای بررسی موارد مثبت مراجعه می‌کنند. تمام مواردی که مثبت می شود به مرکز بهداشت معرفی می شوند که درمان رایگان در اختیار تمام بیماران مثبت قرار می‌گیرد.

وزارت بهداشت سامانه ای را طراحی کرده که کلیه آزمایشگاههای سل به این سامانه متصل هستند و تمام بیماران، اطلاعاتشان در این سامانه به صورت روزانه ثبت می شود و این بیماران از طریق وزارت بهداشت و دانشگاه های علوم پزشکی کشور با استفاده از این سامانه پیگیری می‌شوند.

به طور کلی هدف اصلی بخش سل بعد از خدمت رسانی به بیماران، پیشگیری و کنترل بیماری سل در بین افراد جامعه است. با توجه به سیاستی که انستیتو پاستور ایران و وزارت بهداشت دارد طبق تعرفه سالانه که تعیین می‌کنند و برای ما ارسال می کنند ما هزینه تشخیص را دریافت می‌کنیم اما با توجه به اینکه بیماری سل بیماری افراد فقیر است ما تخفیف بسیار ویژه به بیماران نیازمند می دهیم.  

تشخیص مایکوباکتریوم‌های غیر سلی 

مایکوباکتریوم‌ها بر اساس معیارهای پزشکی به چند گروه تقسیم می‌شوند: کمپلکس مایکوباکتریوم توبرکلوزیس که شامل مایکوباکتریوم توبرکلوزیس، مایکوباکتریوم بوویس، مایکوباکتریوم آفریکانوم، مایکوباکتریوم میکروتی و مایکوباکتریوم لپره‌است. مایکوباکتریوم‌های غیر سلی (Nontuberculous mycobacteria) یا به اصطلاح NTM که می‌توانند بیماری‌های ریوی شبیه سل، لنفادنیت، عفونت‌های پوستی یا منتشر ایجاد کنند. در حال حاضر اهمیت مایکوباکتریوم های غیرسلی روز به روز بیشتر می شود. این باکتری ها از نظر تابلو عفونت، شباهت بسیار زیادی به مایکوباکتریوم توبرکلوزیس دارند و بارها پزشکان آن ها را با هم اشتباه می گیرند و داروهای ضد سل  را به این دسته از بیماران تجویز می کنند در صورتی که این داروها هیچ تاثیری روی مایکوباکتریوم‌های غیر سلی ندارند به همین دلیل تشخیص این باکتری تا حد گونه بی نهایت مهم است که ما این امکان را در بخش سل فراهم کرده ایم.

ما برای آنکه آزمایشگاه مرجع یا همکار مرجع کشوری شویم فعالیت های خیلی زیادی انجام داده ایم و وزارت بهداشت هم همکاری خیلی خوبی داشته است ولی تا این لحظه این موضوع محقق نشده است. تمایل زیادی وجود دارد که شبکه آزمایشگاه مرجع مایکوباکتریوم های غیرسلی و نوکاردیا به محوریت انستیتو پاستور ایران تاسیس شود که داریم به این سمت حرکت کنیم.

آزمایش بررسی اسمیر و کشت بر روی نمونه های ارسالی 

ما دو روش اصلی آزمایش برای نمونه های مشکوک داریم؛ یکی آزمایش لام و تهیه اسمیر است که این جواب را ما سعی می کنیم کمتر از ۷۲ ساعت به بیماران و پزشک ارائه دهیم، ولی با توجه به ماهیت باکتری سل که یک باکتری دیر رشد است کشت بیمار زمان‌بر است و ممکن است دو ماه هم طول بکشد. ما روش های فنوتیپی و ژنوتیپی برای تشخیص داریم و در عین حال روش‌هایی برای کلیه مایکوباکتریوم های غیرسل داریم. علاوه بر روش های معمول آزمایشگاهی که شامل کشت و تهیه اسمیر است، در صورت درخواست پزشک روش‌های مولکولی هم انجام می دهیم چه برای سل و چه برای سایر مایکوباکتریوم ها.

نمونه گیری معمول برای آزمایش سل، سه نمونه خلط صبحگاهی است یعنی در سه روز متوالی باید نمونه به ما ارجاع شود، بعد از اینکه ما آزمایش را انجام دادیم سه تا جواب به بیمار می دهیم و بعد از مشخص شدن جواب آزمایش کشت، نتیجه آن هم برای بیماران ارسال می شود.  

در حال حاضر با اشراف خوب دانشگاه های علوم پزشکی و هدایت خوب معاونت بهداشتی وزارت بهداشت و مرکز بیماری سل و جذام، بیماری سل نسبتا کنترل شده است و الان به نظر می رسد که مایکوباکتریوم های غیرسلی روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می کنند. 

آزمایش مقاومت دارویی برای افراد مبتلا به بیماری سل

ما دو فرآیند برای کنترل کیفی آزمایشهایی که در بخش سل انجام می شود داریم؛ به طور تصادفی چند نمونه همیشه استخراج می شود و دوباره آزمایش انجام می‌شود که دقت آزمایشات به طور کامل بررسی شود. یکی از تمهیدات خیلی خوبی که وزارت بهداشت قرار داده است و در اختیار تمام آزمایشگاه ها است آزمایش آنتی بیوگرام و تعیین مقاومت دارویی است که با همکاری آزمایشگاه فراملی سوئد و مرکز مدیریت بیماریهای واگیر وزارت بهداشت به صورت سالانه انجام می شود. خوشبختانه دو آزمایشگاه در کشور توانستند در دو سال متوالی گواهی آن ها را با درجه عالی دریافت کنند که یکی از این آزمایشگاه‌ها، آزمایشگاه بخش سل و تحقیقات ریوی است.

یکی از معضلاتی که بیماری سل دارد این است که وقتی که فرد به این بیماری مبتلا می شود باید به طور کامل و دقیق تشخیص داده شود، درمان شود و مورد مراقبت قرار گیرد تا سایرین را آلوده ننماید. خانواده فرد مبتلا هم باید مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد. این یکی از پروتکل های اصلی سازمان جهانی بهداشت است. علاوه بر این آزمایش مقاومت دارویی که یکی از مهمترین اهداف برنامه مراقبت بیماری سل است و ما هم این توانایی را داریم که این آزمایش را برای کلیه بیماران انجام دهیم. بارها این اتفاق افتاده است که بیمار درمان موفقی نداشته است و  بعد از درخواست پزشک از ما و بعد از ارسال نتایج آنتی بیوگرام، با موفقیت کامل درمان شده است.

انجام طرح های تحقیقاتی مرتبط با عفونت‌های مایکوباکتریومی

طرح هایی که در بخش انجام می شود مرتبط با عفونت‌های مایکوباکتریومی است، برخی از همکاران ما در حوزه هایی نظیر مقاومت دارویی و ارتباط میکروبیوتا و عفونت های تنفسی به مطالعه می پردازند. حوزه کاری من بر روی مایکوباکتریم های غیرسلی و نوکاردیا است که علاوه بر شناسایی این دسته از باکتری ها، مقاومت دارویی اشان هم مورد بررسی قرار می دهیم. آزمایشگاهی هم داریم که آزمایشگاه تخلیص پروتئین سل است که کلیه روش های تحقیق برای شناسایی را انجام می دهد و محققین ما در این زمینه فعالیت های علمی زیادی کرده اند و کاندیداهای خوبی برای تولید واکسن معرفی کرده اند. کارگاه های متعددی هم سالانه در بخش سل برگزار می شود و خوشبختانه خیلی خوب هم استقبال از آن ها می شود.

ما در بخش، شش نفر عضو هیات علمی و ۱۳ نفر کارشناس آزمایشگاه داریم که همگی در کنار هم به نظام سلامت کشور خدمت‌رسانی می‌کنیم.

تعاملات با سازمانهای بین المللی

تعامل بسیار خوبی در سطح ملی با آزمایشگاه مرجع و همکار مرجع کل کشور داریم و امیدواریم که همکاری های بین المللی بیشتر شود. تعاملات ما با سازمانهای بین المللی الان کمی کمرنگ شده ولی ما تمامی کارهایی که داریم انجام میدهیم مبتنی بر استراتژی سازمان جهانی بهداشت است و با آزمایشگاه فرامنطقه‌ای یکسری همکاری‌هایی داشتیم و دوست داریم که ادامه دار باشد. علاوه بر این موارد، ما یک سری طرح های تحقیقاتی فراملی داریم و با مراکز سل بین المللی هم همکاری داریم.

لینک خبر در ایسنا