در سال 1379 گروه تحقیقات مالاریا و ناقلین در بخش بیوتکنولوژی انستیتو پاستور ایران پایه گذاری شد و سپس در سال 1386 بعنوان بخش مستقل با عنوان بخش مالاریا و ناقلین  مورد تأیید قرار گرفت. از آنجاییکه یکی از رسالت های مهم انستیتو پاستور ایران کنترل و پایش بیماریهای عفونی از طریق پیشگیری و درمان می باشد، اهداف تشکیل این بخش، شامل مبارزه با بیماری مالاریا، با  تکیه بر تحقیق و توسعه کاربردی و همگام با استراتژیهای توصیه شده سازمان جهانی بهداشت می باشد. این بخش همواره همکاری با برنامه ملی کنترل مالاریا (در گذشته) و حذف مالاریا (هم­اکنون) داشته است. در حال حاضر آزمایشگاه مرجع کشوری مولکولی مالاریا در این بخش فعالیت می­نماید.

این مرکز در سال 1392 موفق به کسب عنوان "آزمایشگاه مرجع کشوری مولکولی مالاریا" از طرف آزمایشگاه مرجع سلامت گردید تا بتواند با رعایت استانداردهای بین المللی، قادر به ارائه خدمات تخصصی به نظام سلامت کشور باشد.

جهت گسترش همکاریهای بین المللی، انتقال تکنولوژی و تبادل نیروهای تخصصی، این بخش بعنوان یکی از اعضای شبکه مالاریا در شبکه بین المللی پاستور و نیز شبکه مالاریا ایران، پاکستان و افغانستان مشغول فعالیت می باشد. در این بخش تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران، چهار نفر عضو هیات علمی و 6 نفر کارشناس فعالیت می نمایند.

برای آشنایی بیشتر با این بخش، اداره روابط عمومی و امور بین الملل با سرکار خانم دکتر اکرم ابویی مهریزی، رئیس بخش مالاریا و ناقلین و رئیس آزمایشگاه مرجع کشوری مولکولی مالاریا گفتگویی انجام داده است که از نظرتان می گذرد:

دکتر اکرم ابویی مهریزی مدرک کارشناسی زیست شناسی را از دانشگاه شهید بهشتی، کارشناسی ارشد میکروبیولوژی را از دانشگاه تهران و دکترای ژنتیک ملکولی را از پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری کسب نموده است و از سال 1390 در انستیتو پاستور ایران مشغول خدمت شده است. ایشان در حال حاضر دانشیار و عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران می باشند.  

تشخیص ملکولی نمونه های مشکوک مالاریا ارسالی از اقصی نقاط کشور

 سال ۱۳۷۹ آزمایشگاه مالاریا در بخش بیوتکنولوژی آغازبه کار کرد. آقای دکتر نوید دین پرست و خانم دکتر صدیقه ذاکری پایه گذار این بخش بودند. با کارهایی که در سطح ملی و بین المللی انجام شد این آزمایشگاه روز به روز ارتقا پیدا کرد و در سال ۱۳۸۶ به بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین تبدیل شد. بخش مالاریا و ناقلین در دو قسمت فعالیت می‌کند؛ یک قسمت از فعالیت های ما در ساختمان مرکزی انستیتو پاستور ایران در تهران است و یک قسمت از فعالیت های ما در انسکتاریوم (خانه حشرات) ملی ایران واقع در مجتمع تولیدی تحقیقاتی انستیتو پاستور در  اتوبان تهران کرج انجام می شود. تمرکز فعالیت های ما در تهران مطالعه بر روی پلاسمودیوم است و در انسکتاریوم بر روی ناقلین مهم پزشکی با تاکید بر پشه آنوفل ناقل مالاریا می باشد. در این بخش در حوزه‌های مختلف تشخیص، کشف دارو، واکسن، مقاومت دارویی و کنترل ناقلین تحقیق و مطالعه انجام می شود. فعالیت اصلی ما با مرکز مدیریت بیماریهای واگیر وزارت بهداشت (اداره مبارزه با مالاریا)، در حوزه تشخیص و مقاومت دارویی می باشد. این بخش از سال ۱۳۹۲ در کنار فعالیتهای تحقیقاتی در زمینه مالاریا و ناقلین، موفق به کسب عنوان آزمایشگاه مرجع کشوری مولکولی مالاریا نیز گردید.  نمونه هایی که برای ما ارسال می شود عمدتاً از مرکز مدیریت بیماریهای واگیر است که سالانه بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ نمونه برای آزمایشگاه ما ارسال می شود. در مناطق آندمیک مالاریا برای تشخیص سریع مالاریا، تشخیص میکروسکوپی و سریع (RDT) انجام می دهند و بخشی از نمونه ها را برای تایید مولکولی برای آزمایشگاه ما ارسال می نمایند. علاوه بر این نمونه‌ها،  افرادی هم توسط پزشکان به آزمایشگاه ما ارجاع می شوند.

مقاومت دارویی، پایش مقاومت به دارو

بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین از ابتدا تاکنون پروژه‌های ملی و بین المللی (همکاری با سازمان بهداشت جهانی، کارولینسکای سوئد و ...) مختلفی داشته که این پروژه ها در زمینه های مختلف مقاومت دارویی، تعیین ساختار ژنومی انگل، ناقلین بیماری یا واکسن بوده است. بنابراین فعالیت های بخش مرجع ما محدود به تشخیص مالاریا نیست و در حوزه‌های مقاومت دارویی و پایش مقاومت به دارو هم فعال است. برای مثال در سال‌های ۱۳۸۶ تصمیم بر آن بود که داروی مورد استفاده برای درمان مالاریا در کشور را عوض کنند که تحقیقات انجام شده در بخش ما نشان داد که داروی مورد استفاده در آن زمان همچنان موثر بوده و در برابر سویه‌های در گردش در ایران جواب می دهد و با این کار، مشخص شد که می توان از داروهای موجود هنوز استفاده کرد و بدین ترتیب علاوه بر انتخاب صحیح دارو، یک صرفه‌جویی ارزی قابل توجهی نیز برای کشور اتفاق افتاد.

یکی از مهمترین پروژه های منطقه­ای که انجام شده است، مطالعه ای بوده است که به درخواست سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۱۰ انجام شد که در آن انگل های عامل مالاریای سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان پایش شدند تا مشخص شود انگلهای موجود در منطقه از نظر ژنتیکی چقدر با هم متفاوت هستند و چه مقاومت های دارویی در انگلهای منطقه وجود دارد. 

مطالعات برای دستیابی به واکسن موثر

برنامه حذف و ریشه کنی مالاریا بدون واکسن امکان پذیر نمی باشد، بخش ما هم در این راستا حرکت کرده و تحقیقات در مورد واکسنی که بتواند از انتقال مالاریا جلوگیری کند و فرد بتواند در برابر بیماری حفاظت شود را مدنظر داشته است. ما در این قسمت قدم برداشته ایم و برای دستیابی به واکسنی که در برابر پلاسمودیوم ویواکس و پلاسمودیوم فالیسپاروم، که گونه های بومی ایرانی هستند، کارایی داشته باشند تلاش می کنیم. ما آنتی ژن های کاندید واکسن را از مراحل مختلف کبدی خونی و مراحل گامتوسیت انگل مالاریا استخراج می کنیم و هدف ما این است که یک واکسن داشته باشیم که بتواند علیه مراحل مختلف چرخه زندگی انگلی موثر باشد. در این راستا در ابتدا ارزیابی آنتی ژنهای کاندید واکسن مهم و پس از آن استراتژیهای مختلفی نظیر استفاده از پلتفرمهای بیانی مختلف، استفاده از سیستمهای ارائه واکسن، آدجوانتها و نانوواکسنها را مورد ارزیابی قرار داده ایم. با وجود استفاده از استراتژیهای مختلف جهت ارتقاء عملکرد واکسنهای مالاریایی، نشان داده شده است که استفاده از تک آنتی ژن نمی تواند برای چنین انگل پیچیده ای موفق باشد. لذا در حال حاضر، در کنار سایر استراتژیها، مشغول ارزیابی  واکسن چند ظرفیتی نیز هستیم تا  بتوانیم از کنار هم قرار دادن آنتی ژن های مختلف به یک واکسن موثر با کارآیی بالا برسیم. در واکسن چند ظرفیتی باید هم افزایش عملکرد واکسن را ارزیابی نماییم و هم چک شود که آنتی ژنهای مورد استفاده در یک ترکیب رقابت آنتی­ژنیک نداشته باشند.

آموزش پرسنل بهداشتی کشورهای منطقه

 یک سری برنامه های آموزشی منطقه ای در این بخش اجرا شده است که از کشورهای همسایه برای آموزش و یادگیری انجام روش های تشخیصی و پایشی  مدتی را آموزش می دیدند، این برنامه های آموزشی برای مناطق اندمیک ایران و کارشناسان داخلی نیز برنامه ریزی و اجرا شده است. همکاران ما برای مشاوره و آموزش به کشورهای همسایه و حتی مصر و سودان هم سفر کرده اند تا برای ارتقاء بهداشت در این کشورها هم بتوانیم نقش ایفا نماییم. از آنجاییکه یکی از چالشهای برنامه حذف مالاریا در ایران، بار بالای بیماری در کشورهای همسایه ایران می ­باشد، در واقع با ارائه خدمات آموزشی به آنها، به کنترل مالاریا در آن کشور ها کمک می شود و بطور غیر مستقیم کشور ما نیز منتفع خواهد شد.

آمادگی انسکتاریوم برای همکاری علمی با مراکز مختلف داخلی و خارجی

 ما خیلی از کارهای مربوط به واکسن و کارهای مشابه و چالش هایی که برای ارزیابی واکسنها داریم را در انسکتاریوم انجام می دهیم. بعلاوه پروژه های داخلی، ملی و بین المللی بخش با اهداف کنترل ناقلین نیز در اینجا انجام شده و یا در حال انجام است. این واحد در سال ۱۳۸۹ به بهره برداری رسیده است. در این قسمت ما پشه های آنوفل، کولکس، آئدس، پشه خاکی ها و سایر انواع پشه ها را پرورش می دهیم. انسکتاریوم با اداره مبارزه با مالاریا همکاریهای تنگاتنگی را داشته و در برنامه های مختلف نظیر کمک به تشخیص ناقلین، مشخص نمودن مقاومت به حشره کشها و تهیه لامهای آموزشی خدمات ارائه می کند. انسکتاریوم آمادگی هرگونه همکاری علمی با مراکز مختلف داخلی و خارجی را دارد و محققین می توانند در قالب پروژه های پژوهشی مشترک با بخش و یا در صورت تمایل به انجام تحقیق مستقل، به شکل خدمت آزمایشگاهی از این تسهیلات استفاده کنند.  

لزوم استمرار پایش مالاریا در کشور

 بیماری مالاریا بیماری بومی کشور بوده است و در طول تاریخ باعث مرگ و میر قابل توجهی در اقصی نقاط کشور شده است. در اوایل قرن 21 نیز سالیانه حدود 20 هزار موارد مالاریا در کشور گزارش می شد که کم کم این تعداد با برنامه های کنترلی که در کشور انجام شد، در سال ۲۰۱۰ به حدود 3 هزار مورد رسید. در این زمان مسئولین، زمان را  مناسب دانسته و  برنامه حذف مالاریا را در کشور شروع کردند. حذف مالاریا یعنی انجام اقدامات کنترلی سختگیرانه مثل اینکه بیماریابی فعال انجام شود و برای درمان بیماران پایش انجام شود و کانون های بیماری را با سمپاشی و سایر روش ها از بین ببرند. برای این منظور،  بخش ما هم به نوبه خود به این برنامه مهم ملی کمک کرد، و مرتب پایشهای مولکولی برای نمونه های مشکوکی که به آزمایشگاه مرجع کشوری مولکولی مالاریا ارسال می­شد انجام می­گرفت. بدین ترتیب خیلی پیشرفت های خوبی انجام شد و سال ۲۰۱۸ اعلام شد که مورد بومی مالاریا دیگر در کشور گزارش نشده است و موارد شناسایی شده همگی وارداتی هستند. اگر کشوری تا سه سال مورد بومی مالاریا نداشته باشد یعنی به حذف مالاریا رسیده است و می تواند گواهی حذف را از سازمان جهانی بهداشت بگیرد. ولی متاسفانه از سال 1400 شاهد افزایش موارد مالاریای وارده نسبت به سالهای قبل بودیم و امسال هم افزایش موارد بیماری را نسبت به سال قبل داشته ایم بطوریکه تعداد موارد گزارش شده تا مرداد امسال بیش از کل موارد مالاریا در سال گذشته بوده است که این مسئله نگران کننده است؛ زیرا افزایش موارد مالاریا، احتمال ایجاد کانونهای جدید بیماری را افزایش داده و ممکن است سبب بازگشت مجدد بیماری در کشور گردد. به ویژه که اکثراً موارد گزارش شده، پلاسمودیم ویواکس هستند. در مورد مالاریای ناشی از پلاسمودیوم ویواکس، همزمان با بروز علائم کلینیکی، گامتوسیت هم در خون ظاهر می‌شود و کافی است که شرایط انتقال فراهم شود و پشه فرد آلوده را نیش بزند و مجدد این چرخه بیماری اتفاق بیفتد. پشه آنوفل در اکثر نقاط ایران به صورت بومی وجود دارد اما شرایط انتقال مالاریا در بعضی مناطق کشور مخصوصا نواحی جنوبی فراهم تر می باشد. این احتمال وجود دارد که مخصوصا در این مناطق که از نظر آب و هوایی برای فعالیت پشه آنوفل مستعدتر هستند اگر اقدامات موثر انجام نشود چرخه گردش بیماری در طبیعت مجددا آغاز شود. در حال حاضر برای نگهداشت حذف مالاریا، علاوه بر کنترل ناقلین، یکی از اهداف برنامه های پایش و رصد مالاریا، کنترل مخزن این انگل در انسان است تا افرادی که آلوده به مالاریا هستند و وارد کشور می شوند، یا داروی مناسب موثر علیه گونه آلوده کننده، درمان شوند تا انتقال انگل به پشه های آنوفل و مرحله جنسی در بدن پشه طی نشود و در نتیجه شرایط انتقال بیماری به بقیه فراهم نگردد. 

لینک خبر در ایسنا