انستیتو پاستور ایران

بعد از تاسیس انستیتو پاستور ایران در سال 1299 تا سال‌های قبل از جنگ جهانی دوم، که تعداد آزمایشگاه‌ها خیلی محدود و فعالیت‌های آن‌ها احتیاجات کشور را برآورده نمی‌کرد، تعداد متخصصان کشور بسیار محدود بود و وزارت بهداشت هنوز در کشور شکل نگرفته بود، حل بیشتر مشکلات بهداشتی کشور، که در حوزه مسئولیت اداره کل صحیه مملکتی بود از طریق انستیتو پاستور ایران انجام می شد. در این سال ها، انستیتو پاستور ایران با تلاش مسئولین وقت و رؤسای وقت صحیه کل مملکتی مبارزه با بیماری‌های واگیر به‌خصوص آبله، و وبا را در کشور به‌خوبی انجام داد و از سال 1315 ه.ش به بعد که مؤسسه بهداشت وزارت بهداری نیز تشکیل شد تلاش‌های انستیتو پاستور ایران در اجرای این‌گونه خدمات بسیار مؤثر بود.

در سال های بعد، دامنه‌ی تحقیقات گروه‌های انستیتو پاستور ایران به بیماری های طاعون گسترش یافت. این گروه، اپیدمی‌های طاعون را در غرب و شمال غربی کشور کنترل نمودند، و به شناسایی جوندگان حساس و مقاوم به طاعون پرداختند. در اپیدمی‌های بیماری طاعون طی سال‌های 1325 تا 1344 در کردستان و آذربایجان، تعداد زیادی از افراد مبتلا به طاعون توسط گروه‌های اعزامی انستیتو پاستور ایران از مرگ نجات یافتند.

دکتر منصور شمسا، دکتر مارسل بالتازار، دکتر یونس کریمی؛ مأموریت مطالعات طاعون در استان همدان؛ روستای اکنلو، سال 1341.

هاری نیز قرن‌ها به‌عنوان یک مشکل جدی بهداشت عمومی در ایران محسوب می‌شد. با درمان کلاسیکی که در آن زمان در دنیا و ایران دنبال می‌شد بازهم حدود 30% از هار گزیدگان در اثر بیماری می‌مردند. در آن زمان روش تزریق ایمونوسرم برای پیشگیری از هاری اجرا شده بود ولی هیچ‌گونه مطالعه‌ای برای اثبات اثربخشی آن انجام‌نشده بود. در تابستان سال 1333 در زمان برداشت محصولات کشاورزی، یک گرگ هار به کشاورزان حمله کرده و منجر به زخمی شدن 27 نفر از آن‌ها شده بود. این حادثه زمینه مناسبی برای بررسی و ارزشیابی روش سرم تراپی در پیشگیری هاری را فراهم کرد و روش توأمان سرم و واکسن در دستورالعمل درمان و پیشگیری سازمان بهداشت جهانی قرار گرفت و این نتایج تأثیری ماندگار در درمان و پیشگیری هاری در جهان باقی گذاشت.

انستیتو پاستور ایران در سال 1326 کمرهمت به مهار کردن تب راجعه که تا آن زمان در ایران شیوع زیادی داشت کرد. این تحقیقات بر روی تب راجعه کنه‌ای ادامه یافت.

در رابطه با بیماری آبله نیز گروه‌های تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران کشت واریولا ویروس‌ها را در سلول‌های بافت‌های مختلف تحت بررسی قراردادند و برای اولین بار موفق به کشت واریولا ویروس‌ها در بافت کلیه خرگوش شدند. در عین حال تشخیص افتراقی آبله انسانی، آبله گاوی و آبله مرغان برای اولین بار در انستیتو پاستور ایران راه اندازی شد.

گروه‌های تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران در دهه های اول تاسیس مطالعاتی را بر روی سایر بیماری‌های عفونی شایع در ایران نظیر تیفوئید، سل، تولارمی، وبا نیز انجام دادند.

علاوه بر آنچه گفته شد، انستیتو پاستور ایران در طول سال ها پایه گذار موسسات و حرکات علمی زیادی بوده است که در ذیل به بعضی از آن ها اشاره می شود:

راه اندازی واحد انتقال خون در ایران: از سال ۱۳۲۹، آندره و ژوئل بوئه زوج پزشک فرانسوی وارد انستیتو پاستور ایران ‌شدند. با ملی‌شدن صنعت نفت و کمبود ارز خارجی، واردات بسیاری از محصولات ازجمله سرم‌های بسیار ضروری در بیمارستان‌ها که از خارج وارد می‌شد مختل شد. دکتر آندره به دکتر بالتازار، رییس وقت انستیتو، پیشنهاد کرد تا ساخت این سرم‌های تزریقی را در انستیتو پاستور ایران برعهده گیرد. علی‌رغم کمبود مالی، این بخش در زیرزمین انستیتو پاستور آغاز به کار کرد. سرم‌های مصنوعی، مواد لازم برای خون‌گیری و جدا‌کردن پلاسما فراهم شد. این سرم‌ها بعد از سال‌ها یکی از محصولات خوب انستیتو پاستور به شمار می‌رفت و به مقدار چند تن در ماه تولید می‌شد. واحد انتقال خون برای اولین بار با همت این دو زوج و با حمایت های دکتر بالتازار راه‌اندازی شد و خانم دکتر ژوئل بوئه فرانسوی به عنوان رییس آن انتخاب شد.

ضدعفونی‌کردن آب شهر تهران: تا قبل از سال 1330 از قنات به‌عنوان منبع آب آشامیدنی استفاده می‌شد و این باعث انتقال بیماری‌هایی نظیر حصبه و وبا از طریق آب آشامیدنی می‌شد. انستیتو پاستور ایران آب‌های معدنی چشمه‌های اطراف تهران را در بخش شیمی خود تجزیه کرد و به‌وسیلۀ یک سازمان ملی که از جانب شهرداری حمایت می‌شد افزودن کلر را به آب صاف قنات‌ها متداول کرد و این آب‌ها را در بشکه‌های فلزی شیردار بزرگی که روی یک گاری ‌اسبی قرار داشت به شهر رساند و به این وسیله ضدعفونی‌کردن آب شهر تهران توسط انستیتو پاستور ایران انجام شد. این فعالیت بسیار مؤثر بود. به مدت چهار سال آب با کیفیت در اختیار مردم قرار گرفت و به‌دنبال آن از طریق یک شرکت فرانسوی کارخانه‌های تصفیۀ آب در تهران تأسیس شدند.

تأسیس دهکدۀ جذامی‌ها: انستیتو پاستور ایران در دهه‌ی 50 میلادی با کمک انستیتوهای تحقیقاتی فرانسه، آمریکا و روسیه مراکزی برای پذیرش و درمان بیماران جذامی در مشهد، تبریز و تهران راه‌اندازی کرد.

کنترل بیماری های عفونی در سایر کشورها: کارشناسان و محققان طاعون انستیتو پاستور ایران تحقیقات و فعالیت های خود را در کشورهای مختلفی مانند ترکیه، سوریه، عراق و یمن، هندوستان، اندونزی و تایلند، برزیل، برمه، زئیر و تانزانیا انجام دادند و همچنین به آموزش و انتقال تجربیات خود به کشورهای مختلف پرداختند. دکتر منصور شمسا به‌دعوت سازمان بهداشت جهانی و به ‌مأموریت از انستیتو پاستور ایران عازم کشور پاکستان شد و برای کنترل و حذف بیماری آبله اقدامات قاطع به عمل آورد. در زمان ریاست دکتر بالتازار بر انستیتو پاستور ایران، حوزه مصرف واکسن‌های تولیدی انستیتو پاستور ایران، بسیار وسیع‌تر از مرزهای کشور بود. واکسن‌های تولیدی آبله در انستیتو پاستور ایران، کشورهای عراق، افغانستان و مصر را هم تحت پوشش خود قرارداد. با واکسن ساخته‌شدۀ وبا در تهران، کمبود واکسن در انستیتو پاستور پاریس هم جبران شد. اینکه کشورهای پیشرفته‌ای نظیر فرانسه برای تهیه واکسن وبا به انستیتو پاستور ایران روی آورده‌ بودند، یک موفقیت بزرگ برای صنعت واکسن‌سازی کشور محسوب می‌شد. تحت نظارت صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونسف)، 238 میلیون کودک از 22 کشور جهان از واکسن ب.ث.ژ ساخت ایران استفاده کردند.

شهادت در راه سلامت مردم: تعدادی از کارکنان انستیتو پاستور ایران در عین ماموریت های میدانی بهداشتی یا تحقیقاتی خود در اقصی نقاط کشور شهید شده اند که از آن جمله می توان به مرحوم عباس آذرنیا (ببرزاده) و مرحوم میرعظیم قاسمی که در ماموریت های صحرایی مرتبط با مطالعات طاعون و مرحوم غلامرضا کتابی که در مطالعات هاری فوت کرده اند اشاره کرد. آقای محسن حسن زاده نیز در اثر ابتلا به طاعون در آزمایشگاه درگذشت. بعضی کارمندان انستیتو پاستور ایران نظیر اسدالله برندک، محمد خیرالله زاده و میرعظیم قاسمی نیز در ماموریت ها به طاعون مبتلا ولی درمان شدند.

ماشین واژگون شده در حین ماموریت صحرایی برای مطالعات طاعون در سال 1342 که منجر به فوت مرحوم عباس آذرنیا شد.

تولید واکسن: واکسن های تولیدی ب.ث.ژ، آبله، هاری، وبا، حصبه و امروزه هپاتیت ب و کووید-19 (پاستوکووک) تولیدی انستیتو پاستور ایران در ارتقای سطح بهداشت و ایمنی مردم نقش مهمی ایفا کرده است. موسسه واکسن و سرم سازی رازی در سال های بعد از انستیتو پاستور ایران جدا شد و از زمان تاسیس در کنار انستیتو پاستور ایران به عنوان یکی از بازوان نظام سلامت به امر تولید واکسن های انسانی و دامی همت گماشته است.

قطب بیوتکنولوژی کشور: از دهه هفتاد شمسی، با اجرای پروژه هپاتیت B و چند داروی نوترکیب، توسعه ارتباطات بین المللی و راه اندازی دوره دکترای تخصصی فرآورده های بیولوژیک، انستیتو پاستور ایران به عنوان قطب مهم بیوتکنولوژی در صنعت دارو و واکسن در کشور شد.

نقش آفرینی در دوران کرونا: متعاقب اپیدمی کووید19، انستیتو پاستور ایران با همکاری وزارت بهداشت، شبکه ملّی تشخیص ملکولی کووید19 را در تمام استان های کشور راه اندازی نمود و با تولید واکسن پاستوکووک و انجام مشاوره ها و تحقیقات لازم، نقش مهمی در کنترل این بیماری در کشور داشت.

در این قسمت، رویدادهای مهمی که در طول سال های فعالیت انستیتو پاستور ایران روی داده است به صورت اجمالی مرور شده است.