بيماری سالک (لیشمانيوز جلدی) و اهميت آن

تعریف بیماری

 سالک يک بيماري مزمن پوستي است که در مشهد به آن لکه سال ، در سرخس زخم سرخس و در اطراف شیراز به آن سالک می گویند .

عامل بیماری تک یاخته ای از جنس لیشمانیا می باشد و بیماری قابل انتقال بین انسان و تعدادي از حيوانات از جمله جوندگان و سگ است ((Zoonose که توسط پشه خاکي از فرد بيمار، به ديگران انتقال مي يابد.  اين بيماري بويژه در فصول گرم سال و در مناطق گرمسير کشور، بيشتر مشاهده مي شود. اين  بيماري  در آغاز به  صورت  يک  برجستگي  کوچک (پاپول) است  که به  تدريج بزرگ  شده  و به  صورت  زخم  در مي آيد  احتمال  دارد که  زخم ها خود به  خود ظرف چند هفته تا چند ماه  و گاهي  يکسال  و يا بيشتر بهبود يابند. در برخي  افراد عود بيماري  پس  از بهبود به  صورت  زخم و يا برجستگي  کوچک  در محل زخم  قبلي بهبود یافته ظاهر مي شود (شکل 1-1).

شکل 1-1) ضايعات ناشی از بيماری سالک

   در ايران  لیشمانیوز جلدی به صورت  دو شکل  متفاوت  که تحت  عنوان  سالک  نوع  روستايي (مرطوب) و شهري (خشک) طبقه بندي  مي گردد، وجود دارد.

  راه‌ انتقال‌ ‌بيماري‌

    مهمترين‌ راه‌ انتقال‌ بيماري‌ از طريق‌ گزش‌ پشه‌ خاكي‌ است‌ كه‌ محدوده‌ پرواز آن‌ كم‌ است‌ و در مكان‌هاي‌ تاريك‌ و مرطوب‌ به‌ خصوص‌ در ابتداي‌لانه‌هاي‌ موشها استراحت‌ مي‌كنند و همچنين‌ در بيابان‌ها و جنگل‌هاي‌ باراني‌ يافت ‌مي‌شوند. پشه‌ خاكي‌ نيمه‌ اهلي ‌اطراف‌ شهرها و در زيرسنگ‌ها و نخاله‌هاي‌ ساختماني ‌زندگي‌ كند. طول‌ هر پرواز حداكثر ۱ متر و حداكثر تا چند صد متري‌ محل‌ توليد مي‌باشد. انتقال از انسان به انسان در این بیماری امری ممکن می باشد.

مخزن بیماری

در کانونهای لیشمانیوزپوستی  نوع شهري يا خشك سگها نیز مانند انسان به این انگل آلوده و به نظر می رسد مخزن اصلی بیماری هستند. كانون اصلي اين بيماري در ايران شهرهاي مشهد، اصفهان، نيشابور، شيراز ،کاشان و بم است. در مورد نوع روستایی مهمترین کانون بیماری اصفهان (شمال-شمالشرقی وشرق اصفهان) ، سرخس، ترکمن صحرا ، لطف آباد و در خراسان اسفراین می باشد. در ليشمانيوز جلدي نوع روستايي يا مرطوب مخزن بيماري عمدتاً جوندگان بوده كه مهمترين آنان در ايران موش صحرايي رومبوميس اوپيموس (در اصفهان) از خانواده ژربيل ها مي باشد. جوندگان ديگري نيز بعنوان مخزن ليشمانيوز جلدي نوع روستايي در ايران مورد بررسي و تأييد قرار گرفته اند كه از آن جمله مريونس ليبيكوس در شهرستان نطنز استان اصفهان،‌ مريوس هوريانه در سيستان و بلوچستان و تاترااينديكا در خوزستان است انسان بطور تصادفي در چرخه نوع روستايي قرار مي گيرد.

روشهای تشخیص

در صورت پیدایش یک یا چند زخم جلدی در مناطقی که سالک به عنوان بیماری بومی وجود دارد و در مناطقی که پشه خاکی دیده می شود بایستی به احتمال وجود بیماری توجه شود.تشخیص قطعی بر اساس مشاهده انگل لیشمانیا در ضایعات حاصله  پس از تهیه نمونه و رنگ آمیزی و همچنین استفاده از محیط کشت مخصوص می باشد.

سير بيماری

      پس از گزش شخص توسط پشه خاکي ماده آلوده و گذشت 8-2 ماه (دوره کمون بیماری) در  محل گزش پشه برجستگي به رنگ قرمز ايجاد مي شود که کمي خارش دارد ولي فاقد درد مي باشد. با گذشت چند هفته، اين برجستگي سفت شده و اطراف آن ملتهب و به رنگ قرمز در مي آيد و بعد از 3-2 ماه بر روي برجستگي، فرو رفتگي به عمق 1 ميليمتر يجاد مي شود که به تدریج از ضایعه مایعی ترشح می شود که تدريجا به صورت دلمه در مي آيند. با گذشت زمان رنگ دلمه قهوه اي شده و سرانجام به صورت زخم سرباز در مي آيد. اين زخم داراي حاشيه نامنظم و برجسته است اگر دلمه از روي زخم برداشته شود زخم داراي سطحي شفاف و قرمز رنگ مي باشد که کف آن فرو رفته است، اين زخم درد ندارد ولي گاهي داراي کمي خارش است. در صورتیکه زخم به باکتری و یا قارچ آلوده نشود ابتدا از مرکز شروع به بهبودی کرده و به تدریج التهاب زخم کاهش پیدا می کند و آن دلمه خشک می شود و پس از12-6 ماه ضایعه بهبود می یابد و جای آن به صورت جای سوختگی ، جوشگاه Scar  مشاهده می شود.

درمان

بیماری سالک معمولا بعد از یک دوره 12-4 ماه خود بخود بهبود می یابد اما داروهای شیمیایی مختلف از جمله گلوکانتیم به صورت آمپولهای 5 میلی لیتری (1.5گرم ماده موثر ) و تزریق 2-1میلی لیتر در داخل ضایعه یکبار در هفته به مدت 10-7 هفته دوره بیماری را کوتاه می کند.

روشهاي پيشگيري از بيماري سالک

 در حال حاضر اقدامات‌ پيشگيري‌ كننده‌ شامل‌موارد زير مي‌باشد:

-1 حذف عوامل مساعد کننده

• بهسازي و ترميم شکاف ديوارها در مناطق مسکوني و نگهداري دام و طيور
• بهسازي کانالهاي روباز،دفع صحيح فاضلاب و تفاله هاي ساختماني
• جمع آوري و دفع صحيح فاضلاب و نخاله هاي ساختماني
• اتلاف سگهاي ولگرد و مبارزه با جوندگان
• تخريب و تسطيح اماکن مخروبه و متروکه

-2محافظت در برابر نيش پشه

·        نصب توري ريز بر روي پنجره ها و دربهاي ورودي

·        استفاده از پشه بند معمولي و ترجيحا آغشته به حشره کش که براي مدت طولاني اثر آن باقي مي ماند.

·        استفاده از پمادها و مواد دور کننده حشرات هنگام استراحت و خواب در مناطق آلوده

·        پوشانيدن زخمهاي سالکي به منظور جلوگيري از آلوده شدن پشه خاکي هاي جديد و انتشار بيماري به ديگران

-3 سمپاشي

      با توجه به عوارض زيست محيطي سم و تاثير کم آن در کنترل بيماري فقط در نوع شهري مي توان در کنار ديگر اقدامات بهسازي وپيشگيري در شرايط خاص گاهي از اين روش استفاده نمود. معمولا سمپاشي موجب مهاجرت پشه ها به مناطق مجاور وپيدا شدن انواع مقاوم ناقل مي شودو بهترين راه براي از بين بردن رشد و تکثير پشه خاکي بهسازي محيط است.

تهیه کننده : مهین فرهمند عضو هیئت علمی بخش انگل شناسی، انستیتو پاستور ایران

Mahin362002@yahoo.com